Psychanalyse, neurones miroirs et langage

Psychoanalyse heeft steeds iets gehad met taal. Van Anna O.'s talking cure tot Jacques Lacan's onbewuste gestructureerd als een taal, spreken en taal zijn van in de beginne verankerd geweest in de psychoanalyse als theorie en als therapie. De psychoanalyse heeft de belangen van taal voor het (wel)zijn van de mens steeds beklemtoond. Lacan opperde zelfs dat het symbool, het element van de taal bij uitstek, de mens pas echt mens gemaakt heeft (Lacan, 1956).

Maar van waar komt taal? Hoe heeft de mens taal uitgevonden? Of is het de taal die de mens heeft uitgevonden? Deze oorsprongsvraag is lange tijd verdwenen uit het linguïstische vertoog (Mooij, 1975). Recent flakkerde de belangstelling weer op naar aanleiding van een welbepaalde wetenschappelijke ontdekking: spiegelneuronen.

Spiegelneuronen zijn inmiddels op verschillende plaatsen van de hersenen teruggevonden, maar aanvankelijk werden ze bestudeerd in verband met handbewegingen bij apen. Een spiegelneuron vuurt wanneer een aap een welbepaalde handeling uitvoert en wanneer deze aap dezelfde handbeweging waarneemt bij een soortgenoot. Aldus vormen zij een brug tussen uitvoering en waarneming van handbewegingen. Deze ontdekking bleek erg revolutionair. Niet alleen werden spiegelneuronen ontdekt in andere delen van de hersenen, bovendien werden ze ook bij de mens aangetroffen. Een decennium na hun ontdekking formuleerde de Amerikaanse neurowetenschapper Michael A. Arbib (2006) de Mirror Neuron Hypothesis, die een mogelijke rol veronderstelt voor spiegelneuronen in de evolutie van de taal. Spiegelneuronen zouden de noodzakelijke brug gevormd hebben die ervoor zorgde dat de pre-hominiden mekaar konden begrijpen en betekenis aan mekaar konden overbrengen. Hiermee lijkt een plausibel antwoord geformuleerd te zijn op de zo lang genegeerde oorsprongsvraag.

Deze thesis vertrekt in haar eerste deel van de ontdekking van de spiegelneuronen en bouwt zo op tot de Mirror Neuron Hypothesis. De bedoeling is om een zo grondig mogelijk overzicht te geven van de context waarin deze hypothese is ontstaan. We zullen bespreken hoe deze zenuwcellen werden bestudeerd bij apen en vervolgens hoe zij werden bestudeerd bij mensen. We zullen ook stilstaan bij enkele specifieke eigenschappen van spiegelneuronen die relevant zijn om Arbib's hypothese te kunnen plaatsen. Tot slot bespreken we ook Arbib's hypothese in detail. Het doel van het eerste deel is echter niet een enkelvoudig overzicht van de literatuur. Het is de bedoeling dat we de onderzoeken en de hypothese met een kritische blik lezen. Op het einde van het eerste deel zullen dan ook enkele inconsistenties binnen Arbib's hypothese aan het licht gebracht worden. Samenvattend kunnen we reeds stellen dat onze kritiek neerkomt op hetvolgende: bij zijn opstelling van de Mirror Neuron Hypothesis heeft Arbib geen sturende achtergrondtheorie over wat taal precies is. Bijgevolg zijn de inconsistenties in zijn hypothese niet of nauwelijks te plaatsen. De inconsistenties betreffen drie belangrijke velden van de taal: de representatie, het taalsysteem en de communicatie.

Het tweede deel betreft dan de psychoanalyse, en meer specifiek de Lacaniaanse theorie over de taal. Omdat we deze theorie willen gebruiken als bril om de inconsistenties in Arbib's hypothese te interpreteren, zullen we ook Lacan trachten te plaatsen binnen zijn context. Twee grote brokstukken uit zijn theorie zullen uiteengezet worden.

...